Ο Πήτερ Χογκ (Peter Høeg) και ο Γιέσπερ Γιουλ (Jesper Juul) συνομιλούν για πάμπλουτους με ασεβείς τρόπους, για την ανήσυχη αδράνεια και τη γαστριμαργική πορνογραφία
Ο συγγραφέας Peter Høeg παρομοιάζει τη φιλία του με τον οικογενειακό σύμβουλο με σχέση δάσκαλου-μαθητή. Παρ’ όλα αυτά, οι δυο Δανοί ίδρυσαν από κοινού την «Εταιρεία για την προώθηση της παιδικής σοφίας». Η ονομασία αποκαλύπτει τον ανορθόδοξο τρόπο σκέψης των δύο ανδρών. Ο Peter Høeg διέκοψε την περιοδεία παρουσίασης του νέου του μυθιστορήματος για να επισκεφτεί τον φίλο και συμπατριώτη του που λόγω νευρολογικής πάθησης είναι καθηλωμένος σε αναπηρικό καροτσάκι.
PH Το έργο σου διαπνέεται από ενσυναίσθηση τόσο για τα παιδιά όσο και για τους γονείς. Από που προέρχεται αυτό σου το ταλέντο;
JJ Το απέκτησα όταν άρχισα να δουλεύω με παιδιά. Οι γονείς μου δεν είχαν να μου προσφέρουν πολλά και οι σοφίες που ήθελαν να μου μεταδώσουν ήταν κενές και άχρηστες για μένα.
Γι’ αυτό και ήξερα σε τι οφείλεται η καχυποψία που τρέφουν τα απροσάρμοστα παιδιά προς τους ενήλικες. Όταν αντιδρούν σε παιδαγωγικές απόπειρες χειραγώγησης αυτό συμβαίνει για λόγους διεκδίκησης της ατομικής τους ακεραιότητας.
PH Αυτό σημαίνει ότι οι παιδικές σου εμπειρίες σε έκαναν τελικά εμπειρογνώμονα διεθνούς εμβέλειας στο θεσμό της οικογένειας;
JJ Σήμερα οι γονείς καλούνται να δίνουν θετικά πρότυπα. Το θέμα είναι ότι τα παιδιά μαθαίνουν από τις αποτυχίες και τα λάθη των γωνιών τους. Γι’ αυτό και διστάζω να μιλάω για κακούς γονείς· εφόσον, δηλαδή, δεν παραβιάζουν τα συναισθηματικά και φυσικά όρια των παιδιών τους. Οι γονείς μου είχαν την φιλοδοξία να αγοράσουν δικό τους σπίτι και να κάνουν αρκετές οικονομίες για να εξασφαλίσουν τα γεράματά τους. Δούλεψαν σκληρά για να το πετύχουν αλλά δεν ήταν ευτυχισμένοι στον γάμο τους. Η μητέρα μου ήταν προσγειωμένο άτομο και πολύ συμβατική. Για χάρη της ο πατέρας μου εγκατέλειψε το όνειρό του να γίνει ζωγράφος. Ήμουν τριών χρονών, όταν άκουγα να της λέει, πως ερωτεύτηκε μία άλλη γυναίκα. Τελικά η μητέρα μου τον έφερε στα νερά της ούτως ώστε να μείνει μαζί της λόγω των παιδιών. Από εκείνη την ημέρα συνειδητοποίησα πως οι γονείς μου δεν ήταν σε θέση να μου προσφέρουν κάτι παραπάνω από τροφή και στέγη, παρότι εγώ χρειαζόμουν αυτό το παραπάνω και ήλπιζα να μου το παρέχουν.
PH Πώς το άντεξες αυτό;
JJ Ήμουν ήδη εξοικειωμένος με την υπαρξιακή μοναξιά, αλλά από εκείνη τη στιγμή και έπειτα μου έγινε πλέον ξεκάθαρο. Το γεγονός αυτό όμως για μένα δεν ήταν ούτε λυπητερό ούτε απογοητευτικό, αλλά με δίδαξε να προσέχω και να φέρω την ευθύνη για τον εαυτό μου.
PH Θεωρώ μεγάλη τύχη το ότι το παιδί μέσα μου είναι ακόμη ζωντανό. Πολλές φορές έχω την αίσθηση πως είμαι παιδί το οποίο προσποιείται ότι είναι ενήλικας. Νιώθεις κι εσύ το ίδιο;
JJ Όχι, δυστυχώς. Σαν παιδί δεν κατάφερα να εξελίξω την τέχνη του παιχνιδιού. Όταν την εντοπίζω σε άλλους ενήλικες σαν κι εσένα τους ζηλεύω. Πέρασα ένα σημαντικό μέρος της ζωής μου διευθύνοντας «παιδικές χαρές» προς όφελος άλλων ενήλικων: το Ινστιτούτο Kempler ή το Familylab, τα οποία αποτελούν χώρους που απολαμβάνουν ταλαντούχοι συνάδελφοί μου και όπου «παίζουν», αναδεικνύοντας τα ταλέντα τους και βρίσκοντας την αναγνώριση που τους αξίζει.
PH Μ΄ εκπλήσσει αυτό που λες, διότι βλέπω με διαύγεια μπροστά μου το παιδάκι που κρύβεις μέσα σου, το οποίο είναι μάλιστα και πονηρό. Ένα παιδί παιχνιδιάρικο, όλο περιέργεια, με αυτοπεποίθηση και τόλμη. Για μένα είσαι από τους ανθρώπους που το παιδί μέσα τους είναι κρυμμένο μονάχα από ένα ελαφρύ πέπλο.
JJ Κατά κάποιον τρόπο έχεις δίκιο. Νιώθω πως είμαι κοντά σε μια απ΄ τις πλευρές αυτού του παιδιού που περιγράφεις. Όχι όμως κοντά στο παιχνιδιάρικο. Στα παιδικά μου χρόνια, το παιχνίδι δεν υπήρξε ποτέ συνειδητή πηγή από την οποία μπόρεσα ν΄ αντλήσω κάτι. Αυτό συνέβη μόνο τα τελευταία τρία χρόνια της αρρώστιας μου όπου και ξανάγινα αβοήθητο μωρό.
PH Να σου πω τι σκέφτομαι. Έχω παρατηρήσει ότι όσες φορές έχεις το λόγο σε κάποια δημόσια ομιλία, συνηθίζεις να εκφράζεσαι με σύντομες δηλώσεις ή διηγήσεις που αποκορυφώνονται με κάποια πρόκληση. Κάθε φορά δηλώνεις ακριβώς το αντίθετο από αυτό που περιμένει να ακούσει το κοινό σου. Σοκάρεις με τις δηλώσεις σου χρησιμοποιώντας φυσικά πάντα χιούμορ και θαλπωρή. Τότε ακούω πάντα το παιδί μέσα σου να γελάει. Αναγνωρίζεις τον εαυτό σου σε αυτά που σου λέω;
JJ Υπάρχει συγκεκριμένος εκπαιδευτικός λόγος γι΄ αυτό που αναφέρεις. Θέλω να είμαι σαφής πάνω στα δυσάρεστα θέματα, χωρίς όμως ο κόσμος να νιώθει άσχημα. Η αλήθεια είναι ότι ποτέ δεν ξέρω από πριν τι θα πω όταν ανοίξω το στόμα μου βρισκόμενος στο βήμα. Αδυνατώ να προετοιμαστώ για μια συγκεκριμένη εκδήλωση ή για ένα συγκεκριμένο θέμα. Όλα εξαρτώνται από την επικοινωνία με το κοινό.
PH Κάποιες φορές γίνεται αισθητό πως είσαι πολύ συνεσταλμένος χαρακτήρας παρ’ όλο που είσαι ειδήμον στις ανθρώπινες σχέσεις.
JJ Έχεις απόλυτο δίκιο. Μέσα στον κόσμο ένιωθα πάντα ερασιτέχνης, αμήχανος και άπειρος. Πάντα ήθελα να παρακολουθήσω «μαθήματα ψιλοκουβέντας». Θαυμάζω αυτούς που ανοίγουν με ευκολία συζητήσεις και συμμετέχουν σε αυτές χωρίς δυσκολία για ώρα. Εγώ χρειάζομαι βοήθεια όταν με προσκαλούν σε συζήτηση.
PH Ανέκαθεν σε είχα για άνθρωπο της δράσης. Θυμάμαι ότι τα πρώτα χρόνια της γνωριμίας μας φορούσες το παλτό σου λες και βρισκόσουν μεταξύ δύο πτήσεων. Παρ΄ όλα αυτά επισημαίνεις πόση σημασία έχει η αδράνεια, το διάλειμμα. Μήπως υπάρχει κάποια αντίφαση σ΄ αυτό το σημείο;
JJ Δεν ξέρω ποια εικόνα παρουσιάζω προς τα έξω, αλλά πάντα στη ζωή μου υπήρχαν περίοδοι μοναξιάς και αδράνειας. Πολλές φορές κρατούσαν μονάχα ένα τέταρτο της ώρας, άλλοτε ώρες ή και μέρες ολόκληρες. Σύμφωνα με την εμπειρία μου ο κανόνας μοιάζει με εκκρεμές: η εγγύτητα και η απόσταση εναλλάσσονται. Όταν χορτάσουμε την εγγύτητα ζητάμε την απόσταση και τη μοναξιά. Την εποχή που ζούμε την χαρακτηρίζει ο φόβος απέναντι στη μοναξιά και ο εθισμός για κοινωνικές επαφές.
PH Και οι δυο έτυχε να κάνουμε ναυτικοί. Τότε θυμάμαι, ήθελα να ξεφύγω από το παρελθόν κι από τον πολιτισμό μου. Για μένα ήταν καθοριστική και πλούσια εμπειρία. Πώς την έζησες εσύ αυτήν την περίοδο;
JJ Κι εγώ παρομοίως. Εμένα κόντευε να με πνίξει η δανέζικη κωμόπολη στην οποία ζούσαμε τότε. Το να φύγω στα μεγάλα καράβια ήταν η λύτρωση μου. Ξέρεις πόσο σκληρή μπορεί να είναι η ζωή, αλλά οι ναυτικοί με φρόντιζαν χωρίς να παρεμποδίζουν τις εμπειρίες και τις επιθυμίες μου.
PH Εγώ αποκόμισα μια αίσθηση ελευθερίας. Η ζωή μου ήταν καθηλωμένη στις σπουδές και στην «καλή σταδιοδρομία». Ξεκόλλησα από όλα αυτά και ανακάλυψα ότι μπορώ να συντηρήσω μόνος μου τον εαυτό μου και να είμαι ανεξάρτητος σ΄ όλη την υφήλιο.
JJ Ταξίδευα ως νέος μάγειρας σε μηχανοκίνητα πλοία, ενώ εσύ σε ιστιοφόρα πάμπλουτων.
PH Τότε γνώρισα για πρώτη φορά τέτοιου είδους ζωή. Άνθρωποι που ζούσαν με απίστευτο πλούτο μου φερόντουσαν σαν να ήμουν υπηρέτης τους. Στη μεσόγειο έκανα σ΄ ένα από τα μεγαλύτερα ιδιωτικά ιστιοφόρα του κόσμου. Ιδιοκτήτρια ήταν το αφεντικό της μεγαλύτερης διαφημιστικής εταιρείας του Παρισιού. Κάθε πρωί μας επισκεπτόταν στις καμπίνες μας για να ελέγξει αν τα ρούχα μας και οι υγειονομικές εγκαταστάσεις ήταν καθαρές. Άφηνε να υπονοήσει πως εμείς σαν κατώτερα πλάσματα δεν νοιαζόμασταν για την καθαριότητα όσο η ίδια. Όταν κάποιος είναι πολύ πλούσιος που έχει και συνείδηση της φτώχειας πλάθει τέτοιους μύθους.
JJ Εμένα με εκμεταλλεύτηκαν με την έννοια ότι έπρεπε να αναλάβω νωρίς μεγάλη ευθύνη. Ο αρχιμάγειρας και ο βοηθός του αρρώστησαν και οι δυο και στάλθηκαν στα σπίτια τους. Έτσι, βρέθηκα ξαφνικά μόνος μου στην κουζίνα κι έπρεπε να μαγειρεύω για τα εξήντα άτομα του πληρώματος και για τους δώδεκα επιβάτες.
PH Πώς τα κατάφερες;
JJ Δεν ξέρω. Η θεία μου είχε πανδοχείο και η μητέρα μου βρισκόταν πάντοτε στην κουζίνα όπου τη χάζευα πολλές φορές. Φαίνεται πως είχα και ταλέντο στο μαγείρεμα. Αυτό που μου έμεινε είναι η ικανότητα για σκληρή δουλειά και η ικανότητα να αναλαμβάνω μεγάλη ευθύνη. Ποτέ δεν στενοχωρήθηκα που έκανα ναυτικός αντί να τελειώσω το λύκειο. Είμαι σίγουρος άλλωστε πως δεν θα τα είχα καταφέρει σ΄ αυτό, επειδή δεν είχα περάσει τις εξετάσεις των μαθηματικών και των λατινικών.
PH Ο διευθυντής του Δανέζικου Ινστιτούτου οικογενειακής θεραπείας μου διηγήθηκε ότι ερχόταν κάθε χρόνο με τους φοιτητές του στην Κροατία για να σε δει να δουλεύεις με οικογένειες προσφύγων. Μαγείρευες, λέει, για όλους. Ισχυριζόταν πως ήταν κομμάτι της παιδαγωγικής σου να αντιστρέφεις τους ρόλους και να μαγειρεύεις εσύ για τους μαθητές σου.
JJ Δεν διαφωνώ. Πάντως ήταν και τρόπος να αποφύγω να βρεθώ στο επίκεντρο.
PH Όταν ήμουν μαθητής βγήκε ένα περιοδικό που λεγόταν Food&Guests (Φαγητό και Καλεσμένοι). Ήταν σαν γαστριμαργική πορνογραφία. Είχα απορριφθεί σε αυτό. Στο σπίτι μας το πιο συνηθισμένο φαγητό ήταν οι κεφτέδες και τα λουκάνικα αίματος. Άρχισα λοιπόν να προσπαθώ να μαγειρεύω τα φαγητά που απεικονίζονταν στις σελίδες του περιοδικού. Η μητέρα μου θίχτηκε πάρα πολύ με αυτό. Τότε η κουζίνα ήταν το μόνο μέρος όπου οι γυναίκες μπορούσαν να είναι δημιουργικές, οπότε τα παράτησα έως ότου τελείωσα το σχολείο. Ακόμη και σήμερα, η ποιότητα του φαγητού που τρώω είναι σημαντικότατο πράγμα για μένα.
JJ Τότε ήταν οι αρχές της δανέζικης μαγειρικής τέχνης. Έκανα φίλους μερικούς Δανούς σεφ.
PH Μην μου το λες, ζηλεύω! Η μητέρα των κοριτσιών μου είναι Αφρικανή. Χάρη σε αυτήν έχω επηρεαστεί αρκετά σε θέματα μαγειρικής. Υπάρχει ένα αφρικάνικο τσάι από ιδιαίτερα φύλλα το οποίο πίνω κάθε μέρα.
JJ Επιλογή μου ήταν να μάθω τη μαγειρική της μιας χώρας μετά την άλλη. Άρχισα με αυτήν της Γαλλίας. Μέχρι στιγμής, έχω εμπεδώσει την κουζίνα έξι χωρών.
PH Παρεμπιπτόντως, δεν μιλήσαμε ποτέ για γυναίκες. Μου επιτρέπεις να σε ρωτήσω ποια επιρροή είχαν οι γυναίκες στην στρυφνή καλοσύνη σου;
JJ Τη μητέρα μου την χαρακτήριζε ναρκισσισμός όπως πολλές γυναίκες της τότε γενιάς. Από τότε φίλες, συναδέλφισσες και γυναίκες που αγάπησα εμπλούτισαν τη ζωή μου. Στις σχέσεις τους με τους άνδρες, πολλές γυναίκες παρουσιάζουν το πρόβλημα ότι είναι «γλυκά κοριτσάκια». Δεν είναι εύκολο να τις εμπιστευτείς. Κάνουν αυτοκαταστροφικά δώρα τα οποία δεν ζητήθηκαν ποτέ και περιμένουν να τους τα ανταποδώσουμε, πράγμα που το μαθαίνουμε τελευταία στιγμή. Υπάρχουν και πολλοί άνδρες που πάσχουν από αυτό το σύνδρομο ακατάσχετης επιθυμίας για εκτίμηση και καταλήγουν εξίσου απογοητευμένοι και εξοργισμένοι όπως και οι γυναίκες. Ευτυχώς, προσωπικά δεν έχω προσδοκίες από τους άλλους. Για όσες προσδοκίες έχω αναλαμβάνω πλήρως την ευθύνη.
PH Πάντως από όσο έχω διαπιστώσει αρέσεις ως άνδρας στις γυναίκες. Η επικοινωνία σου στηρίζεται αρκετά στην αρρενωπότητά σου.
JJ Ευχαριστώ για το κομπλιμέντο.
PH Νομίζω πως έχει δίκιο ο Τσ. Γκ. Γιουγκ (C. G. Jung) όταν λέει ότι κάθε άνδρας κρύβει βαθιά μέσα του μια γυναίκα και κάθε γυναίκα κρύβει μέσα της έναν άνδρα. Όταν συνομιλούμε, μιλούν και οι εσωτερικές μας γυναίκες πράγμα που δεν πρέπει να αποτρέπουμε, διότι εμπλουτίζει τη συζήτηση και της δίνει χρώμα. Εμπλέκονται όλες οι μορφές ερωτισμού.
JJ Έρως και ήθος εμπλουτίζουν κάθε είδους επικοινωνίας.
PH Θα ήθελα να σε ρωτήσω και κάτι άλλο. Αναρωτιέμαι πολλές φορές αν η λογοτεχνία είναι εντέλει κάτι περιττό σε αυτόν τον κόσμο που πλήττεται από ένα σωρό κρίσεις. Μήπως θα έπρεπε να σταματήσω να γράφω και να αφοσιωθώ καλύτερα στη διδασκαλία της ενσυναίσθησης και την ικανότητα σύναψης σχέσεων;
JJ Πιστεύω πως η τέχνη είναι αποτελεσματική όταν ακριβώς δημιουργείται χωρίς κάποιο σκοπό· όταν δηλαδή υπηρετεί μόνο την επιθυμία του καλλιτέχνη να εκφραστεί. Στη ζωή μου η λογοτεχνία έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Στα 35 μου είχα διαβάσει τα πιο πολλά έργα της παγκόσμιας κλασσικής λογοτεχνίας· μυθιστορήματα και ποίηση. Ως καθηγητής ψυχοθεραπείας συμβούλευα τους μαθητές μου να αντικαταστήσουν τα εγχειρίδια της ψυχολογίας και να διαβάσουν ποίηση. Να συνεχίσεις, λοιπόν, να γράφεις μυθιστορήματα όσο νιώθεις την ανάγκη. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να μου εξηγήσεις ένα παράδοξο φαινόμενο που έχω παρατηρήσει. Στα βιβλία σου περιγράφεις άπειρες αντιπαραθέσεις, ενώ στη ζωή φαίνεται πως τις αποφεύγεις.
PH Το γράψιμο για μένα λειτουργεί ως ένα είδος υπαρξιακού εργαστηρίου. Η τέχνη εκτός των άλλων είναι τρόπος εξερεύνησης και δοκιμασίας πάνω σε θέματα που στην πραγματική ζωή μπορεί να αποφεύγεις ή να χειρίζεσαι πιο προσεκτικά. Στην τέχνη, όλα επιτρέπονται. Αμφιβάλλω όμως ότι αποφεύγω τις αντιπαραθέσεις. Στο στενό μου κοινωνικό περιβάλλον πάντως δεν μου το έχει επισημάνει κάποιος μέχρι στιγμής.
JJ Μη νομίζεις, 80 % από αυτά που λέμε στους άλλους είναι προβολές του εαυτού μας.
PH Στο βιβλίο σου με τη Χέλε Γιένζεν για την ικανότητα σύναψης σχέσεων επισημαίνεται πως τα παιδιά, αλλά και οι ενήλικες αισθάνονται την ανάγκη αναγνώρισης του εαυτού τους από τους άλλους. Θα με είχε βοηθήσει αυτό στη ζωή μου αν το είχα ζήσει. Αυτός είναι και ο λόγος και ο σκοπός της ίδρυσης της «Εταιρείας για την προώθηση της παιδικής σοφίας». Συμφωνείς με τον Τζέρεμι Ρίφκιν που λέει ότι ο κόσμος σε κρίση αυτό που χρειάζεται πάνω από όλα είναι η ενσυναίσθηση;
JJ Συμφωνώ απόλυτα. Βιώνουμε ένα τσουνάμι προσφύγων που έρχονται στην Ευρώπη. Ανυπομονώ να δω την ημέρα που θα αρχίσουν να γράφουν βιβλία για την επώδυνη εμπειρία της μετανάστευσης τους. Πιστεύω πως δεν θα μάθουμε ποτέ αρκετά για το θέμα αυτό. Πρέπει να τους δοθεί η ευκαιρία να δώσουν κάτι πίσω με τη σειρά τους. Είναι η μόνη τους ελπίδα για να ξανακερδίσουν την αξιοπρέπειά τους.
PH Για την πρώτη μου σύζυγο η μετανάστευση από την Αφρική προς τη Δανία ήταν δύσκολη αν και προσαρμόστηκε σε πολλά επίπεδα και μιλάει πολύ καλά τη γλώσσα. Για τα παιδιά μας το θέμα τίθεται διαφορετικά, ενώ μεγάλωσαν στη Δανία έχουν αφομοιώσει και τους δύο πολιτισμούς και νιώθουν οικεία σε πολλά μέρη του κόσμου. Με την εμπειρία της ίδιας μου της οικογένειας έρχομαι να επιβεβαιώσω τα δυνατά σημεία της πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Το μέλλον της Ευρώπης εξαρτάται πάντως από το εάν θα πετύχουμε να αναπτύξουμε μια πνευματικότητα πέρα από δόγματα και θρησκείες. Τα παιδιά πάντως από μόνα τους αναπτύσσουν πνευματικές σκέψεις-ερωτήματα.
JJ Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ούτε η καθολική εκκλησία ούτε οι προτεστάντες ασχολούνται με πνευματικά θέματα. Ασχολούνται εξ ολοκλήρου με θέματα θρησκείας. Τα παιδιά εντέλει εξαρτώνται από τον ορίζοντα των γονιών τους.
PH Το πρόβλημα είναι ότι λείπουν οι προσωπικότητες στις οποίες θα μπορούσαν να βασιστούν. Είδωλα, όπως για παράδειγμα πολιτικοί, αθλητές δεν υπηρετούν τον σκοπό αυτό. Ποια είναι η συμβουλή σου, τι θεωρείς σκόπιμο να κάνουμε για να καλυτερεύσουμε τις ανθρώπινες σχέσεις;
JJ Τείνω να εξετάζω προσωπικές καταστάσεις πριν δώσω κάποια απάντηση. Μου έρχονται μόνο απλά πράγματα στο νου όπως για παράδειγμα, να φερόμαστε με σεβασμό στους άλλους και άλλα παρόμοια που ο Χριστός τα είπε πολύ πιο καλά.
PH Η δική μου απάντηση είναι πως ο καθένας μας θα έπρεπε να είναι σε θέση να αφοσιώνεται καθημερινά για ένα τρίλεπτο στο σώμα και στην καρδιά του κι από εκεί να κάνει μια καλή πράξη, όσο μικρή κι αν είναι αυτή· έστω να χαμογελάσει. Έχει σημασία να καταλάβουμε πως η καλοσύνη είναι επιλογή μας. Κι έχει σημασία να νιώθουμε το σώμα μας, γιατί διαφορετικά επιλέγει μόνο ο νους. Αλλά οι ουσιαστικές αποφάσεις δεν λαμβάνονται ποτέ από το νου.